Veel remedial teachers richten zich op de executieve functies en het werkgeheugen om leerlingen te helpen met leren. Echter, velen zien een cruciaal en prominent onderdeel van het informatieverwerkingsproces over het hoofd: de auditieve verwerking. Hoe kunnen we hier beter inzicht in krijgen en wat kunnen remedial teachers in de praktijk doen om hiermee om te gaan?
De juf van Sam in groep 4 denkt vaak: heeft Sam het nu wel gehoord, krijgt hij wel mee wat ik zeg, het lijkt het ene oor in, het andere uit te gaan of begrijpt hij eigenlijk wel wat ik zeg?
Eigenlijk vraagt deze juf zich af: waar in de informatieverwerking gaat het mis bij Sam?
Als de auditieve verwerking niet goed verloopt dan vraagt de juf zich af: krijgt hij alles wel mee wat ik zeg?
Maar als (ook) het werkgeheugen zwak is, dan is de vraag eerder: kan Sam dat wat hij gehoord heeft wel onthouden om het vervolgens te kunnen verwerken of gaat het het ene oor in en het andere uit? In onderstaand plaatje zie je de route welke doorlopen wordt als er informatie, zoals instructie, aangeboden wordt en deze verwerkt moet worden door het brein.
Als het auditief aangeboden informatie betreft, dan kunnen we daarbij de volgende stappen onderscheiden:
- Is het gehoor goed?
- Kan het brein deze auditieve informatie doorzenden en verwerken?
- En kan het brein deze verwerkte informatie bewerken met ondersteuning van het werkgeheugen?
Onderstaand artikel richt zich op de twee laatstgenoemde fases in de informatieverwerking die goed moeten verlopen: de auditieve verwerking en het (auditief) werkgeheugen.
Het belang van een goede auditieve verwerking voor de informatieverwerking
Kinderen met problemen in de auditieve verwerking kunnen moeite hebben met het efficiënt verwerken van auditief aangeboden informatie, terwijl hun gehoor wel normaal is. ‘Deze problemen zijn specifiek voor de auditieve modaliteit en (relatief) onafhankelijk van mentale vaardigheden’ (Neijenhuis, 2003). In de wereld van de audiologie praat men dan over luisteren (De Wit e.a., 2017). In dit artikel gebruiken we echter de term auditieve verwerking als onderdeel van de informatieverwerking.
Bij problemen in de auditieve verwerking kun je denken aan moeite hebben met het onderscheiden van verschillende geluiden en klanken, het begrijpen van taal vooral in een lawaaiige omgeving, het volgen van gesprekken, het onthouden van informatie en het verwerken van auditieve informatie op een snelle en effectieve manier.
Kinderen met deze problemen vragen vaak om herhaling van instructie of zeggen het niet gehoord te hebben. Maar we zien ook kinderen afhaken in de communicatie en helemaal niet meer om herhaling vragen.
Zo vertelde de moeder van Sam dat zij altijd dacht dat Sam de gesprekken aan tafel niet interessant vond. Dit was totaal anders dan bij de oudere broer van Sam. Geen probleem, het ene kind is anders dan het ander, dacht ze.
Toen er eenmaal een probleem in de auditieve verwerking was geconstateerd, besefte moeder ineens dat Sam niet ongeïnteresseerd was, maar het gesprek aan tafel waarschijnlijk niet kon volgen.
Vanuit deze wetenschap, praatte het hele gezin voortaan langzamer, betrok Sam bij het gesprek door gericht vragen te stellen en wachtte op antwoord of een reactie van Sam.
Steeds meer kinderen laten problemen in de auditieve verwerking zien. Wat precies de oorzaak voor problemen in de auditieve verwerking is, dat weten we niet precies. De toename van problemen heeft wellicht te maken met het feit dat kinderen de laatste 10 jaar in de voorschoolse leeftijd steeds meer visuele input (filmpjes, plaatjes) leren verwerken en steeds minder gestimuleerd worden middels auditieve input.
We weten wel wat de gevolgen of samenhang van problemen in de auditieve verwerking kunnen zijn. De hoge mate van samen voorkomen met leerstoornissen bij kinderen, zoals TOS (Baas, 2014), dyslexie en autisme spectrum stoornissen wordt inmiddels internationaal erkend (BSA, 2017). In een onderzoek in 2020 zien we dat 83% van de kinderen die spraak- en taalproblemen hebben, een indicatie voor training van de auditieve verwerking heeft (Barker & Hicks, 2020).
Een kind met problemen in de auditieve verwerking heeft ook vaak moeite met het behalen van de leesvoorwaarden en moeite bij het leren lezen en spellen. Onderzoek laat zien dat problemen in de auditieve verwerking meestal samengaan met taal-, lees-, en zelfs ook met aandacht- en/ of cognitieve problemen (Gyldenkærne et al., 2014; Barker et al., 2017).
Voorbeeld van een uitslag op de test voor auditieve verwerking
Hoe krijg ik als remedial teacher zicht op de auditieve verwerking?
Kinderen met een goed gehoor, maar die wel worstelen met het spraak-verstaan kunnen onderling sterk verschillen in welke specifieke vaardigheid is aangedaan.
Zo zal het ene kind moeite hebben met het verstaan van spraak in achtergrondlawaai of met spraak waarbij informatie ontbreekt. Ook kan een kind moeite hebben met het lokaliseren van waar het geluid vandaan komt, het goed kunnen onderscheiden van het geluid op beide oren, het onthouden van auditieve informatie en het herkennen van patronen in geluiden.
En dan zijn er kinderen die meer problemen hebben met veranderingen in toonhoogten van geluiden, belangrijk bij melodieherkenning en het kunnen horen van intonaties. Wanneer kinderen met de auditieve verwerking worstelen kan dat dus op verschillende manieren tot uiting komen.
Het verwerken van auditief aangeboden informatie vindt in eerste instantie als zogenaamd bottom-up proces plaats. Het auditieve signaal wordt via de gehoorzenuw naar het hogere niveau van de auditieve cortex gestuurd. Op dit hogere niveau in het brein wordt het signaal ‘vertaald’ naar een betekenisvolle boodschap.
Daarnaast wordt het luisteren tevens door top-down processen beïnvloed. Top down processen als (werk)geheugen, IQ en talige kennis worden ingezet om bijvoorbeeld talige informatie goed te kunnen verwerken en begrijpen. Sinds een jaar of 8 zijn er testen voor de auditieve verwerking beschikbaar gekomen voor het onderwijs en de remedial teachers in Nederland.
Het bovenstaande voorbeeld van een testuitslag van Acoustic Pioneer laat goed zien dat er vele facetten zijn die bepalend zijn voor een goede auditieve verwerking. Afhankelijk van het facet of de combinatie van facetten die is aangedaan, kunnen de symptomen en interventies verschillen.
Dit betekent dat je bij het ene kind bijvoorbeeld wél en bij het andere kind juist níet visuele hulpmiddelen zal moeten gebruiken tijdens een klassikale uitleg.
Ook krijg je middels deze test meer inzicht of het accent van het probleem meer bottom-up is of meer in de top down processen gelegen is en ook dat heeft weer gevolgen voor de keuze van je interventies.
Je kan bijvoorbeeld wel proberen het werkgeheugen of de executieve functies te verbeteren (top down processen) maar als de informatie die verwerkt moet worden niet of verkeerd binnenkomt (bottom-up) dan wordt het heel lastig voor het werkgeheugen om daar mee te werken en loop je het risico dat het werkgeheugen overbelast raakt. En als bijvoorbeeld het werkgeheugen overbelast raakt dan heeft dat weer gevolgen voor de auditieve verwerking en de aandachtsregulatie (zie pijlen terug in plaatje werkgeheugen en cognitieve belasting). We hebben bij het verwerken van informatie dus te maken met een circulair proces van het brein.
Welke testen zijn er en door wie en waarvoor worden deze gebruikt? Zijn de testen wetenschappelijk onderbouwd?
De vraag is waar in dit circulaire proces je het beste kan ingrijpen.
Gecertificeerde remedial teachers gebruiken de test app van Acoustic Pioneer om deze vraag te beantwoorden. Ze zijn niet op zoek naar een diagnose.
Door alle gegevens van deze en andere testen te combineren, kunnen zij achterhalen of een training voor auditieve verwerking of die voor het (auditief) werkgeheugen, van toegevoegde waarde kan zijn op hun reguliere begeleiding. Maar misschien komen ze ook tot de conclusie dat ze ergens anders in het circulaire proces moeten ingrijpen en dat hun reguliere interventie daarvoor volstaat of alleen aangepast dient te worden.
ACOUSTIC PIONEER
In het wetenschappelijke veld is er een grote consensus dat de auditieve verwerking een rol speelt bij de taalverwerving, taalproductie, leesvaardigheid en andere schoolse vaardigheden. Er zijn gestandaardiseerde, betrouwbare en gevalideerde vragenlijsten (o.a. CHAPPS) en testbatterijen (Nijmeegse Testbatterij, Neijenhuis (2003); Feather Squadron, Acoustic Pioneer (Barker & Purdy 2016)) ontwikkeld om problemen in de auditieve verwerking in kaart te brengen.
Inmiddels is er steeds meer consensus over het feit dat de auditieve verwerking niet als een op zichzelf staand fenomeen kan worden beschouwd en dat dit niet los gezien kan worden van executieve functies in het algemeen en (werk) geheugen in het bijzonder. Het feit dat hierover discussie bestaat geeft al aan dat het voor de begeleidingspraktijk belangrijk is dat er aandacht voor zowel de auditieve verwerking als het werkgeheugen is. Acoustic Pioneer brengt naast de puur auditieve aspecten ook zaken als geheugen, verdeelde aandacht en selectieve aandacht in beeld en er zijn verschillende trainingen ontwikkeld voor zowel auditieve verwerking als het (auditief) werkgeheugen. Zowel de tests (Barker & Purdy 2016) als de trainingen voor auditieve verwerking zijn wetenschappelijk onderzocht (Barker & Hicks 2020).
Hoe kunnen we inzetten op auditieve verwerking binnen onze inhaal- en ondersteuningsprogramma’s?
Als je denkt aan interventies op het gebied van de auditieve verwerking dan kun je eerst kijken of je de omgeving van het kind kan aanpassen. Denk maar eens terug aan wat het gezin van Sam deed bij gesprekken aan tafel.
In het algemeen kun je voor de klassensituatie adviseren om onnodige geluiden zo veel mogelijk te beperken, een plek in de klas zo te kiezen dat het kind de instructie beter kan horen, of gebruik te maken van een medeleerling die bij overgangen de leerling instrueert. Pre-teaching is ook een tool om de auditieve verwerking te ondersteunen.
Toch zien we vaak, en in deze tijd steeds meer, dat deze ingrepen voor een leerling onvoldoende zijn.
Als de leerling, op basis van de testgegevens en ondanks bovenstaande inspanningen, nog steeds de instructie niet mee krijgt, deze niet kan herhalen of deze niet onthoudt, snel is afgeleid en er nauwelijks beweging te krijgen is in het inhalen van leerachterstanden in het algemeen en lees- en spellingsachterstanden in het bijzonder, dan is het aan te raden om een aanvullende interventie als een computertraining in te zetten.
De wetenschappelijk bewezen training voor auditieve verwerking (Dierenstapelen) of de wetenschappelijk onderbouwde training voor het (auditief) werkgeheugen (Elephant Memory Training) kunnen ingezet worden als aanvulling op de begeleiding op leren zoals de remedial teacher dat doet. De effecten van deze trainingen zijn in verschillende studies aangetoond en zijn zeer goed inpasbaar in een lopende begeleiding.
In 2018 hebben Barker en Bellis hun onderzoeksresultaten naar de effectiviteit van de training voor auditieve verwerking, Dierenstapelen gepubliceerd.
Het onderzoek was niet direct gericht op de effectiviteit op leesvaardigheden maar gericht op de effectiviteit op leesbehandeling. Had een standaard leesbehandeling meer effect met toevoeging van een training?
Met deze onderzoeksopzet gingen de onderzoekers er dus vanuit dat cognitieve trainingen als instrument van toegevoegde waarde kan zijn op evidence based behandeling.
Wat zij vonden was dat:
- Kinderen die 10 maanden alleen leesbehandeling kregen, 10 maanden vooruit gingen op leesvorderingen
- kinderen die naast dezelfde leesbehandeling, en op basis van testgegevens ook in die 10 maanden de auditieve training Dierenstapelen kregen, 17,5 maand in leesvorderingen vooruit gingen.
Hiermee toonden zij aan dat de training Dierenstapelen van toegevoegde waarde en effect verhogend was op de standaard behandeling van lezen.
Dit bewijs laat dus zien dat de auditieve trainingen van toegevoegde waarde zijn voor de inhaal- en ondersteuningsprogramma’s van remedial teachers.
En dat is wat wij als LerendBrein onze gecertificeerde Acoustic Pioneer Coaches ook leren, zet een cognitieve training altijd in, in combinatie met de begeleiding die je anders ook zou doen. Dit komt zowel je begeleiding als het leren van het kind ten goede.
En hoe gaat het met Sam na de training Dierenstapelen in combinatie met remedial teaching op rekenen?
Sam heeft de achterstanden op rekenen door het programma van de remedial teacher ingehaald, hij kan de juf beter volgen en kan weer actief deelnemen aan het leren en rekenen in de klas waardoor nieuwe achterstanden kunnen worden voorkomen.
