Vier jaar geleden zat een collega van me op zomaar een dinsdag in september voor zich uit te staren. "De zomervakantie heeft niet geholpen," gaf hij aan alle collega’s toe. Het ging niet meer. Uiteindelijk zou hij tot het einde van het jaar thuisblijven vanwege een burn-out. De stappen terug de klas in gingen langzaam. Helaas is dit voorbeeld niet uniek. Wat blijkt is dat de meeste ziekmeldingen onder leerkrachten wordt veroorzaakt door een burn-out of stress. De vraag die dan rijst, is natuurlijk: waar komt dit door?
De geschiedenis van het fenomeen burn-out gaat terug naar de oude Grieken, waar gesproken werd over mentale uitputting. Door de industriële revolutie kwam de term 'zenuwzwakte' op. Tegenwoordig noemen we het een burn-out, maar wat houdt het eigenlijk in en hoe kun je het herkennen en voorkomen?
Volgens de richtlijnen van huisartsen wordt de diagnose burn-out gesteld wanneer iemand gedurende minstens zes maanden spanningsklachten ervaart, zoals uitputting, een opgejaagd gevoel, verlies van controle en verminderd dagelijkse functioneren. De symptomen kunnen zich zowel op het werk als in persoonlijke situaties voordoen, en sommige patiënten ervaren ook lichamelijke klachten. Het wordt vaak omschreven als mentale uitputting. De term is afkomstig van de definitie van de Amerikaanse hoogleraar psychologie Christina Maslach uit 1981.
Aantallen nemen toe in plaats van af
Hoewel er verschillende definities zijn, tonen cijfers van onderzoeksinstituten CBS en TNO aan dat één op de vijf werknemers psychische vermoeidheid door het werk ervaart. Het aantal meldingen van burn-out is stijgende, vooral onder jonge vrouwen. De oorzaak komt niet uit het niets, noch door één specifieke reden. Om een burn-out te voorkomen, is het cruciaal om de alarmbellen te herkennen. Hoogleraar arbeidspsychologie Wilmar Schaufeli wijst op symptomen zoals chronische vermoeidheid, zowel fysiek als mentaal, cognitieve klachten zoals aandachts- en geheugenproblemen, piekeren, slecht slapen en emotionele ontregeling. Proactief gedrag vertonen om klachten te voorkomen is essentieel. Denk hierbij aan het uitschakelen van werkmail thuis en actief niet aan je werk denken. Ontspanning en leuke activiteiten plannen zijn ook belangrijk om klachten te voorkomen.
De rol van scholen
“Zowel in discussies als in wetenschappelijke literatuur wordt erkend dat scholen een belangrijke rol kunnen spelen bij het ontstaan van een burn-out", zegt onderwijssocioloog Filip Van Droogenbroeck (VUB). Van Droogenbroeck en zijn collega's besloten dit verder te onderzoeken. Ze analyseerden veertig jaar aan wetenschappelijke literatuur over burn-outs bij leerkrachten. Wat bleek? Van de 1.645 onderzoeken die beweerden de rol van de schoolcontext te onderzoeken, deden slechts 13 dit op een correcte manier. Alle andere studies bevatten methodologische fouten. Deze 13 onderzoeken toonden aan dat er juist weinig verschillen zijn tussen scholen als het gaat om burn-outs, beschreef Van Droogenbroeck. Daarnaast onderzocht men of er verschillen tussen scholen waren. Ook hier blijken er slechts beperkte verschillen tussen scholen. Bijvoorbeeld, voor emotionele uitputting, een belangrijk aspect van een burn-out, kon slechts 2,1 procent tot 5,4 procent van de verschillen worden toegeschreven aan verschillen tussen scholen.
Met andere woorden: of een school als 'moeilijker' wordt beschouwd vanwege een hoger percentage anderstalige leerlingen of verschillen in leiderschapsstijl van directeuren, heeft nauwelijks invloed op het aantal burn-outs onder leerkrachten op die scholen.
Maar waar ligt het dan wel aan? Het lijkt waarschijnlijker dat het afhangt van de individuele leerkracht en hoe die omgaat met bijvoorbeeld stress, geeft Van Droogenbroeck in zijn onderzoek aan. Het begint allemaal bij jezelf natuurlijk’, ‘Ik vind het moeilijk om grenzen aan te geven’, dat soort geluiden worden veelal gehoord. En volgens de onderzoekers zou preventie zich meer moeten richten op dit persoonlijke niveau.
Professor arbeidsgeneeskunde Lode Godderis (KU Leuven) heeft ook zijn twijfels over de rol van de werkomgeving. Hij denkt dat niet alles aan de school te wijten is. "Maar dat de organisatie van het werk invloed heeft. Wellicht vooral in de interactie tussen persoonlijke kenmerken en de organisatie van het werk. Het is dus niet genoeg om alleen te kijken of iemand geschikt is voor zijn werk, maar ook of het werk zich aanpast aan de werknemers.
Het doel van de onderzoekers is vooral om meer nuance aan te brengen. Er bestaan veel misvattingen over het beroep van leerkrachten in het algemeen en de redenen voor burn-outs in het bijzonder geeft Bram Spruyt, collega van Van Droogenbroeck weer. Een leerkracht die zich slecht voelt, wijst automatisch naar de school. Maar dat betekent niet per se dat de school de oorzaak is van de burn-out. Het is deze nuance en complexiteit waar we rekening mee moeten houden. Maar dat wil niet zeggen dat scholen als werkgever geen cruciale rol in het voorkomen van burn-outs kunnen spelen. Zij moeten alert zijn op zes potentiële probleemgebieden, waaronder werkdruk, controle, beloning, collegialiteit, rechtvaardigheid en waarden. Meer autonomie, feedback vragen en steun zoeken zijn beschermende maatregelen op de werkplek. Flexibiliteit, communicatie en het individueel aanpakken van stressfactoren dragen bij aan een gezonde werkomgeving.
Als een burn-out zich in het onderwijs toch voordoet, zoeken veel werknemers begeleiding bij de bedrijfsarts, persoonlijke coaches of huisartsen. Oplossingen variëren van aanpassing van werktijden tot sporten, mindfulness training en begeleiding door een psychiater of psycholoog. Het is echter opvallend dat ondanks het groeiende aantal coaches en goeroes, er nog weinig bekend is over wat echt effectief is bij de behandeling van een burn-out.
Remedial teachers en andere onderwijsprofessionals moeten zich bewust zijn van de risico's van burn-out en proactieve stappen ondernemen om stress te verminderen. Zowel individuele als collectieve inspanningen zijn nodig om een gezonde balans tussen werk en privé te behouden. Bovendien is het van belang op de hoogte te zijn van rechten en plichten bij uitval door een burn-out, vooral voor diegenen met een tijdelijk contract. Het inschakelen van mentale hulp en het overwegen van financiële bescherming, zoals een arbeidsongeschiktheidsverzekering, is ook relevant voor zzp'ers.
