Omgaan met taaleigenaardigheden - 32/4

Taal is een fundamenteel onderdeel van ons dagelijks leven en fungeert als het belangrijkste middel voor communicatie. Toch is taal, ondanks haar schijnbare eenvoud, een uiterst complex en gelaagd systeem dat vaak onbegrip en verwarring kan veroorzaken, vooral bij leerlingen die moeite hebben met taal. Een van de meest uitdagende, maar tegelijkertijd ook meest fascinerende aspecten van taal, zijn de eigenaardigheden die opduiken wanneer taal niet de logica volgt die we verwachten. Dit artikel verkent op een begrijpelijke manier enkele taaleigenaardigheden, legt uit hoe deze aan leerlingen kunnen worden uitgelegd, en geeft praktische voorbeelden voor gebruik in de klas.

Begrijpen van taalstructuren

Om de eigenaardigheden van taal goed te kunnen begrijpen, moeten we eerst inzicht krijgen in de basisstructuren van taal. Taalwetenschap, of linguïstiek, omvat verschillende gebieden zoals fonologie, morfologie, syntaxis, semantiek en pragmatiek. Elk van deze velden speelt een rol in hoe taal functioneert en biedt een kader voor het begrijpen van taaleigenaardigheden.

Fonologie

Wanneer je naar de fonologie kijkt, dan richt zich dit op de klanken van taal en de regels die bepalen hoe deze klanken worden gecombineerd en gebruikt. Een interessante eigenaardigheid binnen de fonologie is het bestaan van homofonen: woorden die hetzelfde klinken, maar verschillende betekenissen hebben, zoals ‘stijl’ (een kledingstijl) en ‘steil’ (steile berg). Deze eigenaardigheid kan voor verwarring zorgen, vooral bij leerlingen die moeite hebben met het horen of onderscheiden van subtiele verschillen in bijvoorbeeld de context en de intonatie. In de praktijk kun je deze fonologische eigenaardigheid illustreren door leerlingen te laten luisteren naar zinnen waarin homofonen voorkomen en hen te vragen de juiste betekenis af te leiden op basis van de context. Dit helpt niet alleen bij het verbeteren van het auditieve begrip, maar ook bij het vergroten van het bewustzijn van de contextuele afhankelijkheid van taal. Hierdoor wordt hun begrip van zowel fonologie als semantiek (betekenis van woorden) versterkt.

De opbouw van woorden

Morfologie bestudeert de interne structuur van woorden en de regels die bepalen hoe woorden worden gevormd. Een voorbeeld - dat we allemaal kennen - van een morfologische eigenaardigheid is het bestaan van onregelmatige werkwoorden in het Nederlands, zoals "lopen", dat in de verleden tijd "liep" wordt en niet volgens de reguliere regels zoals ‘werken’ (werkte, gewerkt) wordt vervoegd. Deze onregelmatigheden kunnen voor leerlingen verwarrend zijn, vooral wanneer ze de regels voor regelmatige werkwoordvervoegingen net onder de knie hebben. Een praktische manier om deze eigenaardigheid in de praktijk aan te pakken, is door het gebruik van kaartjes met werkwoorden waarop leerlingen de juiste vervoegingen moeten aangeven. Dit kan worden gecombineerd met spelletjes waarbij leerlingen onregelmatige werkwoorden in zinnen moeten plaatsen, zodat ze leren de juiste vorm in verschillende contexten te gebruiken.

Zinsstructuren

Syntaxis is de studie van de regels die bepalen hoe woorden en zinnen worden gestructureerd. Een eigenaardigheid binnen de syntaxis is het gebruik van dubbele negaties, zoals in de zin: "Ik heb geen idee wat hij niet heeft gezegd." Hoewel dubbele negaties in sommige talen (zoals Engels) standaard zijn, zijn ze in het Nederlands vaak incorrect en verwarrend. Dit kan vooral lastig zijn voor leerlingen die Nederlands als tweede taal leren of voor wie de standaard syntactische structuren nog niet helemaal duidelijk zijn. In de les kan deze eigenaardigheid worden behandeld door het geven van voorbeelden van zinnen met dubbele negaties en het bespreken van hoe deze zinnen kunnen worden herschreven om duidelijker te zijn. Door middel van het voeren van gesprekken en korte discussies kun je met je leerling oefenen met het corrigeren van zinnen en leren ze hoe ze de valkuil van dubbele negaties kunnen vermijden.

Betekenis van woorden en zinnen

Semantiek houdt zich bezig met de betekenis van woorden en zinnen. Een eigenaardigheid binnen de semantiek is het concept van polysemie, waarbij één woord meerdere gerelateerde betekenissen heeft, zoals het woord ‘bank’, dat zowel een meubelstuk als een zandbank. Deze eigenaardigheid kan voor verwarring zorgen wanneer leerlingen proberen de juiste betekenis af te leiden uit de context, vooral als de context niet duidelijk is. Polysemie verschilt van homonymie, waarbij woorden dezelfde vorm hebben maar geen betekenisverbondenheid vertonen. Bijvoorbeeld, het woord ‘stam’ kan verwijzen naar de stam van een boom of naar een etnische groep, maar deze betekenissen zijn niet direct gerelateerd aan elkaar zoals bij polysemie.

Om semantische eigenaardigheid in de praktijk te verduidelijken, kun je gebruik maken van contextuele aanwijzingen door bijvoorbeeld zinnen te geven waarin het woord ‘steen’ (kei, edelsteen, grafsteen) op verschillende manieren wordt gebruikt. Leerlingen kunnen dan de betekenis raden en hun redenering uitleggen, waardoor ze hun begrip van contextuele afhankelijkheid verder ontwikkelen. Gebruik hierbij pictogrammen of afbeeldingen om betekenissen van woorden te verduidelijken en of maak gebruik van woordkaarten met zowel de afbeelding als de betekenis van het woord. Plaats de nieuwe woorden in concrete en herkenbare contexten. Gebruik zinnen en verhalen waarin de woorden worden gebruikt om de betekenis te verduidelijken. En heel belangrijk: lees samen boeken en vraag na elk hoofdstuk om de betekenis van nieuwe woorden in de context te bespreken.

Taalgebruik in context

Hoe komt het eigenlijk dat er vaak een kloof bestaat tussen wat iemand letterlijk zegt en wat bedoeld of begrepen wordt? Dit valt onder het terrein van de pragmatiek. Het is de studie van hoe taal wordt gebruikt in sociale contexten. Een veelvoorkomende eigenaardigheid binnen de pragmatiek is het gebruik van stopwoorden, zoals ‘zeg maar’ of ‘toch’. Hoewel deze woorden op het eerste gezicht overbodig lijken, spelen ze een cruciale rol in communicatie door bijvoorbeeld tijd te winnen, onzekerheid te uiten, of de toon van een gesprek te verzachten.

In de klas kan pragmatiek worden verduidelijkt door leerlingen te laten luisteren naar gesprekken waarin stopwoorden veelvuldig voorkomen, en hen te vragen naar het effect van deze woorden op het gesprek. Vervolgens kunnen leerlingen oefenen met het gebruik van stopwoorden in rollenspelen, waarbij ze ontdekken hoe deze woorden de betekenis en toon van hun uitingen beïnvloeden.

Didactische benaderingen

Het begrijpen van taaleigenaardigheden, zoals hierboven beschreven, vraagt om een aanpak die zowel inzicht biedt in de regels van taal als in de uitzonderingen op deze regels. Hier volgt een bespreking van hoe taaleigenaardigheden op een toegankelijke en effectieve manier kunnen worden overgebracht aan leerlingen. Want door taaleigenaardigheden in een concrete, alledaagse setting te plaatsen, kunnen leerlingen de logica (of juist het gebrek daaraan) achter deze eigenaardigheden beter begrijpen.

Een goed voorbeeld hiervan is de vraag: "Waarom zit je voor de tv, maar achter de computer?" Deze vraag kan worden gebruikt om een discussie op gang te brengen over het gebruik van preposities en hoe deze afhankelijk zijn van de specifieke context en de conventies die in de loop van de tijd zijn ontstaan. Door leerlingen te laten nadenken over alternatieven, zoals ‘achter de tv’ of ‘voor de computer’, kunnen ze ontdekken waarom bepaalde uitdrukkingen gebruikelijker zijn dan andere, ondanks dat ze misschien minder logisch lijken.

Toepassingen in de praktijk

Taaleigenaardigheden bieden niet alleen uitdagingen, maar ook kansen voor ontdekking en plezier in taal

Visuele hulpmiddelen kunnen een krachtige manier zijn om abstracte concepten en taaleigenaardigheden concreet en begrijpelijk te maken. Diagrammen, stripverhalen en afbeeldingen kunnen helpen om de structuur en de regels van taal duidelijker te maken en de eigenaardigheden binnen die structuur te illustreren. Vooral stripverhalen zitten vol met taaleigenaardigheden die op een speelse en kleurrijke manier besproken kunnen worden. Zo kun je duidelijk aangeven hoe in stripverhalen woordjes als ‘zeg maar’ of ‘toch’ de toon en het verloop van een gesprek beïnvloeden.

Ook het gebruik van interactieve lessen en spelletjes helpt om leerlingen actief te betrekken bij het leren over taaleigenaardigheden. Door leerlingen uit te nodigen deel te nemen aan activiteiten waarbij ze zelf taal moeten creëren of aanpassen, wordt het leerproces dynamisch en hands-on, wat het begrip en de betrokkenheid vergroot. Een mogelijke activiteit is het spelen van een spel waarbij leerlingen bijvoorbeeld palindromen of bepaalde stijlfiguren moeten herkennen of nieuwe woorden moeten vormen uit bestaande woorden. Deze spellen kunnen niet alleen helpen bij het vergroten van de woordenschat en het begrip van morfologie, maar ook bij het stimuleren van creativiteit en spelplezier in taal. Een ander voorbeeld dat ook al eerder is genoemd, is een groepsdiscussie waarin leerlingen zinnen met dubbele negaties moeten corrigeren, wat helpt om hun begrip van syntaxis en semantiek te versterken. Of laat een leerling een kort gesprek voeren en opnemen, en daarna analyseren hoeveel stopwoorden ze gebruikt en waarom. Dit kan leiden tot een discussie over de functies van stopwoorden in gesprekken en hoe ze kunnen worden gebruikt om de toon en richting van een gesprek subtiel te sturen. Deze bewustwording helpt leerlingen om bewuster en effectiever te communiceren.

Uitdagingen en ondersteuning

Voor leerlingen die moeite hebben met taal, kunnen taaleigenaardigheden een bron van frustratie zijn. Het is daarom essentieel dat wij als begeleiders een ondersteunende en geduldige aanpak hanteren, waarbij fouten worden gezien als leermogelijkheden en niet als mislukkingen. Herhaling is een krachtige tool om taalregels en -eigenaardigheden te versterken. Voor leerlingen die moeite hebben met bepaalde aspecten van taal, kan het nuttig zijn om regelmatig terug te keren naar deze onderwerpen en ze vanuit verschillende hoeken te benaderen. Dit kan betekenen dat dezelfde eigenaardigheden in verschillende lessen worden behandeld, telkens in een andere context of met nieuwe voorbeelden.

Gebruik van multi-sensorische methoden

Multi-sensorische leerstrategieën, waarbij meerdere zintuigen worden betrokken in het leerproces, kunnen bijzonder effectief zijn voor leerlingen die moeite hebben met taal. Denk aan woordkaarten die leerlingen kunnen sorteren of combineren om zinnen te vormen. Of aan het gebruik van geluid en muziek om ritme en klankpatronen in taal te versterken, wat vooral nuttig kan zijn voor het leren van fonologische en morfologische regels.

Samenvattend

Positieve bekrachtiging is cruciaal om het zelfvertrouwen van leerlingen te vergroten, vooral wanneer ze geconfronteerd worden met complexe of verwarrende taaleigenaardigheden. Het geven van complimenten voor pogingen, zelfs als ze niet perfect zijn, helpt leerlingen om gemotiveerd te blijven en te leren door hun fouten. Door een omgeving te creëren waarin leerlingen zich veilig voelen om risico's te nemen, kan de angst voor taal worden verminderd en kan leren plezierig worden gemaakt. Want alleen door de taaleigenaardigheden in een breder theoretisch kader te plaatsen en ze te benaderen met geduld, creativiteit en speelsheid, kunnen we leerlingen helpen om niet alleen de logica van taal beter te begrijpen, maar ook de schoonheid en de magie ervan te ontdekken. Het uiteindelijke doel is om leerlingen te laten zien dat taal, ondanks haar complexiteit, een bron van eindeloze mogelijkheden is voor expressie, creativiteit en verbinding. Met de juiste ondersteuning kunnen alle leerlingen leren om de eigenaardigheden van taal te omarmen en ze te gebruiken als een krachtig middel voor communicatie en zelfexpressie.