Van ABC tot Klankboek
Recent verschenen er weer verschillende abc-boeken. Dergelijke boeken staan in een lange traditie. Velen zullen het aloude A is een aapje … nog kennen. De geschiedenis van abc-boeken gaat gelijk op met de ideeën over goed leesonderwijs. Hoewel kinderen al lang niet meer leren lezen met behulp van het alfabet, zijn abc-boeken nog altijd populair. De schrijvers gebruiken het abc-boek tegenwoordig vooral om plezier in taal over te brengen. Daarnaast zijn er boeken die opgebouwd worden rondom klanken en daarmee weer een link leggen naar het leren lezen.
Leren lezen met abc-plankje, hornbook of hanenboek
Het abc-boek kent in zijn eeuwenlange geschiedenis verschillende verschijningsvormen. Het oudst bekende exemplaar in Nederland werd gevonden in de bibliotheek van een kloosterschool in Egmond en stamt uit de tiende eeuw. De oude abc-boeken bestonden uit de letters van het alfabet, met bij elke letter een tekst of woord.
Tot in de veertiende eeuw was in Nederland, net als in andere Europese landen, de kloosterschool de enige schoolsoort. Jongens werden er opgeleid tot monnik. Ze leerden lezen om de bijbel te kunnen bestuderen. In de veertiende eeuw werden de eerste dorps- of stadsscholen opgericht. Deze scholen mochten ook door meisjes bezocht worden. Echter lang niet elke stad had een dergelijke school en het volgen van lessen was slechts voor enkelen weggelegd (Onderwijsmuseum, 2015).
Eeuwenlang was leren lezen het belangrijkste op school. Om de letters van het alfabet te leren werd een abc-plankje gebruikt: een houten plankje met handvat met daarop de letters van het alfabet geverfd, of in het hout gebrand. Het hornbook was een speciaal soort abc-plankje. Op het plankje werd een vel papier met het alfabet bevestigd en over het vel papier werd ter bescherming een dun laagje perkament of hoorn aangebracht, vandaar de naam. Het hornbook was vooral bekend in Engeland en Amerika maar is ook terug te zien op oude Nederlandse afbeeldingen (Salman, 2002; Ter Linden, 1995). Het hornbook komt tot in de achttiende eeuw voor (Ter Linden, 1995).
Vanaf de zestiende eeuw tot in de twintigste eeuw verschijnen abc-boeken die behalve het alfabet in verschillende lettertypen ook religieuze en opvoedkundige teksten bevatten. Hanenboek is de verzamelnaam voor deze verschillende abc-uitgaven, genoemd naar het Groot ABC dat begon met een afbeelding van een haan. Die haan was niet zomaar gekozen, het was een voorbeeld voor de jeugd: vroeg op en ijverig aan de slag op school! (Ter Linden, 1995).
Deze lesmaterialen vertellen ons veel over het leesonderwijs in die voorbije eeuwen. Om te leren lezen diende een leerling de letters van het alfabet te kennen en daarnaast voorgelezen teksten uit het hoofd te leren. Door de combinatie van letters en tekst zouden leerlingen ontdekken hoe je van letters woorden kunt maken. De letters werden geleerd zoals ze in het alfabet uitgesproken worden (aa, bee, see). Lezen leerde je door woorden te spellen. Men realiseerde zich gaandeweg dat dit het lezen kon bemoeilijken want de leerling moest de vertaalslag maken van bijvoorbeeld es-tee-oo-ee-el naar stoel. De nadruk lag in deze methode op synthese: losse letters dienden samengevoegd te worden tot een woord.
De klankmethode
Eind achttiende, begin negentiende eeuw was de tijd rijp voor de eerste alternatieven voor de spelmethode (De Vries, 1995; Onderwijsmuseum, 2015). Diverse mensen hielden zich bezig met het maken van nieuw lesmateriaal. In dezelfde tijd ontstonden ook de eerste vormen van klassikaal onderwijs, waarbij een groep leerlingen dezelfde les aangeboden kreeg (Onderwijsmuseum, 2015). De uitgangspunten die gehanteerd werden bij het maken van lesmateriaal voor het leren lezen doen verrassend modern aan. Zo werden niet de letters van het alfabet geleerd maar de klanken, zoals die in woorden voorkomen. Dat maakte de klankmethode een analytische methode: een woord werd door analyse omgezet in losse klanken (De Vries, 1995). Bovendien werd aandacht besteed aan de betekenis van de woorden en de vorm van de letters. Het leren van de klanken werd ondersteund met betekenisvolle zinnen of afbeeldingen waarin de vorm van de letters te zien was. De teksten zijn niet meer religieus maar gaan over het dagelijks leven (Boonstra, 2002; De Vries, 1995). Het abc-boek verliest in de negentiende eeuw aan betekenis voor het leesonderwijs maar blijft onverminderd populair als kinderboek. Het wordt een vorm om uiteenlopende onderwerpen te bespreken. De auteurs van abc-boeken blijven vaak onbekend (Landwehr, 1995). Dat geldt ook voor de bekende tekst die in 1836 voor het eerst gepubliceerd werd: A is een aapje, dat eet uit zijn poot…
Van Aap-noot-mies naar maan-roos-vis
In 1910 deed de leesplank Aap – Noot – Mies zijn intrede en in 1960 verscheen de eerste versie van de nog steeds bestaande methode Veilig leren lezen (Onderwijsmuseum, 2015). Ook andere leesmethoden kwamen op de markt. In al deze methoden zijn enkele zelfde elementen terug te zien. Beginpunt van het leren lezen zijn de klanken in een globaalwoord. Zowel analyse als synthese worden gezien als een belangrijke vaardigheid (Reitsma et al., 1981). De methoden verschillen, net als de huidige leesmethoden, in de rol die toegekend wordt aan de globaalwoorden, in nadruk op het visuele dan wel auditieve aspect en in de strategieën die ingezet worden om te komen tot synthese (bijvoorbeeld hakken en plakken, zingend lezen of werken met klankclusters).
Recent verschenen boeken:
Het allermooiste, buitengewone en complete boek van alle letters
Auteur: Tom Schamp
Uitgever: Lannoo
Prijs: €27,99
Dit kleurrijke boek is een feest met letters in alle vormen en betekenissen. Onze letter A ontstond uit het plaatje van een ossenkop. In het Letterland van Schamp wordt de A een astronaut, een atlas, een alpaca en nog veel meer.
Het Muizenhuis ABC
Auteur: Karina Schaapman Uitgever: Gottmer
Prijs: €15,99
Ontdek dit vrolijke alfabetboek, speciaal ontwikkeld om kleine Muizenhuis-liefhebbers op een speelse manier kennis te laten maken met alle letters uit het alfabet! Een klassieke abc-boek op rijm, zoals we dat nog kennen uit grootmoeders tijd.
Aap zoekt een woord
Auteur: Isabelle Gielen
Uitgever: Pelckmans
Prijs: €19,50
'Aap zoekt een woord' is een zoekboek voor beginnende klankenklutsers en ervaren woordenwonders. Lees de letters, proef de klanken, hoor hoe klanken woorden worden. Kluts de klanken, lees de woorden, luister naar een zotte zin (De recensie van dit boek vind je op pagina 39).
Suggesties van boeken die wat ouder, maar nog steeds verkrijgbaar zijn:
Annie Keuper-Makkink – Kijk mijn letter. Jacob Dijkstra (klankzuiver)
Isabelle Gielen – Aap leest een letter. Pelckmans (klankzuiver)
Charlotte Dematons – Alfabet. Hoogland & Van Klaveren
Natasja Admiraal – Mode ABC. Waanders Uitgevers
Joan Godyla – Wilde letters. Van Holkema & Warendorf
Milja Praagman – ABC zoekboek, De Eenhoorn
Moderne abc-boeken: klanken en letters
De abc-boeken volgen deze ontwikkeling. Er verschijnen zowel klankboeken – die de klanken in een vergelijkbare volgorde aanbieden als veel leesmethodes – als letterboeken - die het alfabet als uitgangspunt nemen en vaak niet klankzuiver zijn -. In dergelijke klankboeken zijn dan zowel de a als de aa opgenomen, terwijl beide klanken in een alfabetboek onder de a thuishoren. Een voorbeeld van een boek dat uitgaat van de letter is het welbekende boek Alfabet van Charlotte Dematons, net als het pas verschenen: Het Allermooiste Buitengewone en Complete boek van alle letters van Tom Schamp.
Boeken die vertrekken vanuit de klank en daarmee een link met het leren lezen hebben zijn bijvoorbeeld: Kijk mijn letter, Aap zoekt een woord en Aap leest een letter.
De huidige abc-boeken richten zich ook niet alleen op beginnende lezers. Er zijn abc-boeken voor peuters en kleuters die appelleren aan het enthousiasme waarmee jonge kinderen de eerste letters herkennen. Een recent voorbeeld is: Het muizenhuis ABC.
De boeken van Dematons en Schamp zullen juist ook oudere kinderen aanspreken vanwege de nadruk die gelegd wordt op woorden en zinnen over de meest uiteenlopende onderwerpen.
‘Een goed abc-boek brengt de magie van letters over’
Tot slot zijn er boeken die het alfabet gebruiken als kapstok om kennis over te dragen. Zoals bijvoorbeeld: het Mode ABC van Natasja Admiraal.
Magie
De huidige abc-boeken zijn in veel opzichten zeer verschillend maar ze hebben gemeen dat ze letters en/of klanken gebruiken als bron van vermaak en verwondering. Een goed abc-boek brengt de magie van letters over: die wonderlijke tekens die de deur openen naar lezen en schrijven. Als remedial teacher komen we pas in beeld wanneer die magische wereld van letters niet zo eenvoudig te betreden is voor een kind. Juist dan is het belangrijk dat we het plezier in letters en lezen overbrengen. ABC-boeken kunnen daarbij goed van pas komen.
